Autor: Katarzyna Kot

Stefan Żechowski „Wiosna w PGR”

2 maja 2023

1. Stefan Żechowski, „Wiosna w PGR”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 45 x 54 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/337

Rysunek ołówkiem i węglem autorstwa Stefana Żechowskiego z 1953 roku pod tytułem „Wiosna w PGR”. Przedstawia scenę na zewnątrz: na pierwszym planie w środku dziewczyna w ujęciu en face do bioder, przelewa mleko z wiadra do jednej ze stojących przed nią baniek. Po lewej siedzi podparty na łokciu, wpatrzony w nią chłopak, ukazany do pasa, zwrócony en trois quarts w prawo. Ona – w chustce i bluzce z krótkimi rękawami, on w koszuli z podwiniętymi rękawami. Przed nimi bańki na mleko.

Państwowe Gospodarstwa Rolne, tzw. PGR-y, powstawały w powojennej Polsce od 1949 roku i miały funkcjonować na wzór radzieckich sowchozów i kołchozów. Istniały, pod różnymi nazwami, w większości państw o ustroju socjalistycznym. Bezpośrednim celem ich tworzenia miało być zminimalizowanie prywatnej własności ziemskiej przy jednoczesnym zabezpieczeniu produkcji rolnej i dostaw żywności. Przy okazji niejako zagospodarowywano też potencjał ludzki, bowiem pracę na „państwowych etatach” znalazło tam wielu mieszkańców terenów wiejskich, dotkniętych powojennym ubóstwem i brakiem gruntów, którzy, z różnych względów, nie chcieli szukać szczęścia w rozbudowujących się miastach. W kontekście tworzenia państwowych gospodarstw „wspólnych” szerokie pole do działania miała komunistyczna propaganda, która stawiała je w opozycji do burżuazyjnej własności prywatnej i tzw. kułactwa.

Początkowo opracowano rozbudowaną strukturę urzędową, obejmującą terytorium całego kraju. Krótko funkcjonowało nawet Ministerstwo Państwowych Gospodarstw Rolnych. Ostatecznie powstało wiele autonomicznych przedsiębiorstw wielkopowierzchniowych, okresowo łączących się w swoiste kombinaty. W 1950 roku PGR-y gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, w 1969 roku zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 roku istniało 6110 państwowych gospodarstw rolnych, przeciętna wielkość takiego gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. /https://pl.wikipedia.org/wiki/PaC5%84stwowe_gospodarstwo_rolne (dostęp z dn. 25.04.2023).

Większość gospodarstw posiadała pewną, narzuconą z góry, specyfikację produkcji. Do ogólnych zadań PGR-ów należało:
•   produkcja towarowa (zboża, mięsa i mleka),
•   produkcja zwierząt zarodowych,
•   rozwój przemysłu okołorolnego (produkcja pasz, przetwórstwo płodów rolnych),
•   zagospodarowanie gruntów nieużytkowych,
•   upowszechnianie postępu mechanizacyjnego,
•   kształtowanie postaw socjalistycznych i komunistycznego porządku.

Oprócz działalności rolnej, większość gospodarstw realizowała też funkcje społeczno-opiekuńcze wobec pracowników i ich rodzin. Dysponowano własnymi lokalami mieszkalnymi, w których zatrudnieni w danym przedsiębiorstwie mogli mieszkać wraz z rodzinami. Na terenie PGR-u działały świetlice, szkoły i przedszkola, prowadzono stołówki. Zajmowano się też infrastrukturą drogową czy melioracją gruntów, co przynosiło korzyści całym lokalnym terenom.

PGR-y zostały zlikwidowane w 1991 roku po przemianach ustrojowych i przejściu państwa polskiego na gospodarkę rynkową. Dziś są jednym z pojęć kojarzącym się niemal zawsze jednoznacznie negatywnie. W ostatnich latach materiały prasowe i telewizyjne pokazują w tym temacie głównie obrazy zniszczonych budynków, zaniedbanych podwórek i strapionych, zrezygnowanych ludzi. Eksperci zaś omawiają przyczyny i skutki, tak gospodarcze, jak i społeczne, funkcjonowania, a później likwidacji tych państwowych przedsiębiorstw.

Stefan Żechowski (1912–1984), malarz i rysownik, w latach 40. i 50. XX wieku stworzył serie socrealistycznych prac, dotykających m.in. tematyki powojennej wsi. Na rysunku pod tytułem „Wiosna w PGR” widzimy dziewczynę przelewającą mleko z wiadra do baniek i wpatrzonego w nią chłopaka. Nie sposób nie ulec urokowi tego zatrzymanego kadru. „Maślane oczy” młodzieńca sugerują gorące uczucie łączące tych dwojga, a co najmniej romantyczne zauroczenie koleżanką. Czy mogła być lepsza zachęta do pracy w PGR niż obietnica podobnych scen przy pracy? Oto miejsce „mlekiem i miodem płynące”, gdzie życie płynie naturalnym biegiem spraw. Tu oprócz pracy, która pozostaje wartością najwyższą, jest też przestrzeń na ludzkie sprawy i szansa na „poukładane” życie prywatne.

Inne prace Żechowskiego z tego okresu, znajdujące się w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, prezentują równie idealistyczne obrazy. Uśmiechnięci ludzie są pełni zapału do pracy i nauki, a przy tym życzliwi dla siebie nawzajem. Jednocześnie stają się doskonałą wizytówką systemu komunistycznego. Wyjątkowy styl autora sprawia, że na rysunki te patrzy się ze swoistą fascynacją: „Ołówkowy socrealizm Żechowskiego jest na pewno o wiele bardziej indywidualny niż przeważającej większości malarzy polskich z tego niefortunnego artystycznie okresu, rzeźbiarska forma opowiada nakazowo pozytywną anegdotę w sposób żywy, z wielkim upodobaniem dla rodzajowego detalu.” / Stefan Żechowski (1912-1984). Katalog raisonné. Wybór i koncepcja Iwona Rajkowska, Muzeum Narodowe w Kielcach, 2014, s. 16

Podpisy:
1.   Stefan Żechowski, „Wiosna w PGR”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 45 x 54 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/337
2.   Stefan Żechowski, „Siew i orka”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 49 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/336
3.   Stefan Żechowski, „Uczymy się pisać”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/333
4.   Stefan Żechowski, „Trzy pokolenia”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 50 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/341
5.   Marian Ruzamski (1889–1945), „Stefan Żechowski”, 1937; domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marian_Ruzamski_-_Stefan_%C5%BBechowski,_1937.png (dostęp z dn. 25.04.2023)

1. Stefan Żechowski, „Wiosna w PGR”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 45 x 54 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/337

2. Stefan Żechowski, „Siew i orka”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 49 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/336

3. Stefan Żechowski, „Uczymy się pisać”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/333

Rysunek ołówkiem i węglem autorstwa Stefana Żechowskiego z 1953 roku pod tytułem „Uczymy się pisać”. Przedstawia wnętrze klasy szkolnej. Po lewej, za stołem z globusem, na tle okna młoda nauczycielka, w stroju ZMP-owskim, z twarzą o drobnych, delikatnych rysach. Na prawo od niej uczniowie siedzący w ławce – są to: kobieta w chustce i wąsaty mężczyzna w średnim wieku, z piórami w rękach i zeszytami przed sobą. Za nimi starszy mężczyzna w okularach, z ogromnymi wąsami oraz zarysy innych głów. Twarze chłopów bryłowate, o grubych rysach, na granicy karykatury.

4. Stefan Żechowski, „Trzy pokolenia”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 50 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/341

Rysunek ołówkiem i węglem autorstwa Stefana Żechowskiego z 1953 roku pod tytułem „Trzy pokolenia”. Przedstawia scenę w wiejskiej izbie: przy stole oświetlonym elektryczną lampą, ujęci en trois quarts od tyłu, kilkunastoletnia dziewczynka i trochę młodszy chłopiec odrabiają lekcje. Między nimi, po drugiej stronie stołu, ukazana na wprost kobieta pokazuje siedzącemu obok dziecku podobiznę Mickiewicza w otwartej książce. W głębi na lewo od tej grupy wąsaty mężczyzna czytający gazetę, na prawo półsiedząca na łóżku staruszka. Pośrodku na szafie głośnik radiowy, na ścianie po lewej lampa naftowa, po prawej nad łóżkiem obraz z Matką Boską Częstochowską.

5. Marian Ruzamski (1889–1945), „Stefan Żechowski”, 1937; domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marian_Ruzamski_-_Stefan_%C5%BBechowski,_1937.png (dostęp z dn. 25.04.2023)

Rysunek Mariana Ruzamskiego z 1937 roku, przedstawiający Stefana Żechowskiego. Przestawia mężczyznę w ujęciu na wprost, o dłuższych, zaczesanych do tyłu włosach, małych, blisko osadzonych oczach, szerokim nosie i kształtnych ustach.